Środki przeciwbólowe i przeciwzapalne mają swoją ciemną stronę.
Przede wszystkim pozwalają bezkarnie (przynajmniej do czasu) ignorować potrzeby naszego organizmu. Kiedy boli głowa, zamiast odpocząć - weź tabletkę. Kiedy boli brzuch, zamiast się przegłodzić i zmienić dietę - weź tabletkę. Wolimy szybkie, doraźne rozwiązanie problemu niż wysłuchanie swojego ciała. To błędny krąg, który prowadzi tylko do wyczerpania organizmu, gorszego samopoczucia i naraża na choroby w przyszłości.
A wśród tych czysto fizjologicznych następstw zbyt częstego stosowania środków przeciwbólowych i przeciwzapalnych na czoło wysuwa się ich niszczące działanie na układ pokarmowy i odpornościowy. Nawet zwyczajna aspiryna, stosowana zbyt długo - przez miesiące czy lata - niszczy błony śluzowe żołądka i jelit, co prowadzić może do poważnych zaburzeń trawienia czy wchłaniania substancji odżywczych. Wreszcie uszkodzenia układu pokarmowego powodują zaburzenia odporności - bo to w naszych jelitach "mieszka" 80% naszych komórek immunologicznych. Właśnie dlatego niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) mają prawdopodobnie swój udział w dzisiejszej pladze chorób autoimmunologicznych.
Najpopularniejsze środki przeciwbólowe, przeciwzapalne i przeciwgorączkowe:
Leki stosowane w szczególności do łagodzenia objawów bólowych, stanów zapalnych oraz zbijania gorączki
NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne) dzieli się na 3 główne grupy:
- I generacji, czyli klasyczne, z dwiema podgrupami:
- hamujące preferencyjnie COX-1, np. kwas acetylosalicylowy (Aspiryna, Polopiryna), ketoprofen (m. in. Ketonal, Opokan, Profenid) i in.
- hamujące jednakowo oba izoenzymy: m. in. diklofenak (Diclac, Naklofen, Olfen, Voltaren i in.), ibuprofen (Ibuprom, Ibupam, Ibuprofen, Ibum, Nurofen i in.), naproksen (Naproxen, Anapran, Apo-Napro, Opokan i in.), acemetacyna (Acemetacin), kwas mefenamowy;
- II generacji hamujące przede wszystkim COX-2 (w mniejszym stopniu także COX-1), np. etodolak, nabumeton, nimesulid i meloksykam
- III generacji, tj. wybiórczo hamujące COX-2, głównie koksyby, np. celekoksyb.
Inne środki przeciwbólowe:
- Paracetamol
- preparaty proste (jednoskładnikowe) - na przykład Acenol, Acetaminophen, Amipar, Apap, Benuron, Codipar, Doliprane, Dolonerv, Efferalgan, Etoran, Gemipar, Grippostad, Hascopar, Panadol, Paramax, Scanol, Tabcin;
- złożone - m. in. Antidol, Apap Extra, Codipar Plus, Coldrex, Dafalgan, Gripex, Saridon, Panadol Extra, Fervex
- Opioidy:
- naturalne, np.: morfina, kodeina, endorfiny,
- syntetyczne np.: fentanyl, petydyna, metadon
Poszczególne leki zaliczane do grupy NLPZ-ów oraz inne leki przeciwbólowe różnią się pod względem siły działania i ryzyka efektów ubocznych. Najbardziej niebezpieczne dla układu pokarmowego według niektórych badań są: naproksen, diklofenak i rofekoksyb. [1]
Niedobory wywoływane przez NLPZ
- witaminy: B1, B2, B3, B5, B7, B9, B12, C, D, E, K
- mikroelementy: wapń, miedź, żelazo, magnez, potas, sód, cynk i niemal wszystkie inne minerały
- inne związki: melatonina, glutation/NAC, białka
Ważne informacje
- Leki przeciwgorączkowe zwiększają śmiertelność związaną z zachorowaniem na grypę. [2] Jeśli więc czujesz łamanie w kościach, ból mięśni i rosnącą gorączkę, to lepiej nie sięgaj po popularne "saszetki".
- Dodatki żywnościowe, które znajdziemy dzisiaj w pakowanej żywności, możemy liczyć w tysiącach. Są one powiązane z wieloma przypadłościami: migreną czy fibromialgią. Dolegliwości jednak ustępują po usunięciu ich z diety. Wyjątkowo duży niepokój mogą budzić sztuczne słodziki (np. aspartam), glutaminian sodu oraz sukraloza, które są już dobrze znane ze swoich niezdrowych właściwości. [3, 4, 5]
- NLZP i ich regularne stosowanie zostało powiązane z blisko dwukrotnie zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka krwi, syndrom niespokojnych nóg oraz niewydolność serca. Narażają też na powstawanie zakrzepów oraz zwiększają śmiertelność pacjentów (zwłaszcza w wyniku zdarzeń sercowo-naczyniowych). [6, 7, 8, 9]
Naturalne zamienniki leków przeciwbólowych
Istnieje wiele alternatywnych metod terapii bólu, których skuteczność udowodniono naukowo. Należą do nich m.in. chiropraktyka, joga, akupunktura, masaż, biofeedback, fototerapia itp. W dalszej części wpisy wymienię jednak wyłącznie doustne środki przeciwbólowe, takie jak zioła, składniki diety, suplementy itd.
Kwas alfa-liponowy, kwas gamma-linolenowy (GLA) oraz karnityna, zażywane oddzielnie lub w kombinacji, pomagają łagodzić objawy bólowe o różnym podłożu. [10, 11, 12, 13, 14, 15]
Antocyjany to związki, których bogactwo znajdziemy w owocach takich jak wiśnie czy maliny. Niewielu wie, że działają one przeciwbólowo, w sposób podobny do ibuprofenu oraz naproksenu, lecz nie powodują skutków ubocznych. [16]
Olejki eteryczne stosowane w aromaterapii dają efekty niegorsze od klasycznych analgetyków jeśli chodzi o działanie przeciwbólowe. Pozwalają też zmniejszyć ilość opioidów stosowanych w niektórych ostrych objawach bólowych - ten ostatni efekt udowodniono u olejków imbirowego, pomarańczowego, rozmarynowego oraz z mięty pieprzowej. Olejki z szałwii muszkatołowej, majeranku, cynamonu, imbiru oraz pelargonii na bazie olejku migdałowego stanowią skuteczny środek przeciwbólowy do masażu brzucha - łagodzi on bóle menstruacyjne u młodych kobiet. [17, 18, 19, 20, 21, 22, 23]
Witamina B-kompleks jest bardzo ważna dla zdrowia układu nerwowego i może pomóc złagodzić bóle neuropatyczne. [24]
Związki zawarte w wosku pszczelim chronią przed owrzodzeniami układu pokarmowego wywoływanymi przez leki NLPZ, o ile są przyjmowane doustnie. Z kolei masaż z użyciem rozgrzanego wosku pszczelego jest skuteczny w zwalczaniu bólu stawów. [25]
Czepota puszysta (tzw. koci pazur) to zioło powszechnie znane ze swoich właściwości przeciwbólowych i przeciwzapalnych. Wraz z peruwiańską macą, koci pazur zabezpiecza też przed rozpadem chondroitynę, związek ważny dla zdrowia stawów i tkanki chrzęstnej. [26, 27, 28, 29, 30]
Goździki mogą być stosowane jako powierzchniowy środek znieczulający, są przy tym równie skuteczne co benzokaina. Sprawdzają się zwłaszcza w bólu dziąseł, zębów i gardła - wystarczy rozgryźć goździka i długo trzymać go w buzi. [31]
Koenzym Q10 ma silne działanie przeciwzapalne. Może zapobiegać migrenom, podczas gdy jego niedobór może je wywoływać. Forma lepiej wchłanialna to ubikwinol. [32, 33, 34, 35, 36]
Galusan epigallokatechiny (EGCG) to związek znajdujący się w zielonej herbacie, który ma wiele właściwości prozdrowotnych, w tym działanie przeciwbólowe. [37, 38]
5-HTP (L-5-hydroksytryptofan) pomaga złagodzić przewlekłe bóle głowy. [39]
Kwas gamma-linolenowy (GLA) pomaga łagodzić ból związany z artretyzmem. GLA stanowią "dobrą" odmianę kwasów omega-6, którą znajdziemy głównie w olejach: z ogórecznika, pierwiosnka, wiesiołka, nasion czarnej porzeczki; ale także w borówkach, orzechach włoskich, jabłkach, siemieniu lnianym oraz rukwi wodnej. [40, 41]
Imbir jest znanym ziołem na poprawę funkcji trawiennych, ale oprócz tego jest silnym środkiem przeciwbólowym, skuteczniejszym nawet od części leków NLPZ. Aby wydobyć wszystkie najważniejsze składniki ważne jest zaparzanie go pod przykryciem, przez dłuższy okres czasu (np. dobrze sprawdza się zalanie go wrzątkiem w termosie o szklanym wkładzie i pozostawienie na kilka godzin).[42, 43, 44]
Bazylia azjatycka jest dobrze znanym ziołem antydepresyjnym, ale oprócz tego może też pomóc w łagodzeniu bólu podczas ataków rwy kulszowej. [45]
Chmiel ma właściwości uspokajające i przeciwzapalne; pomaga w bólach artretycznych, w zapaleniu wątroby oraz zwłóknieniach tkanki łącznej. [46, 47, 48]
Korzeń lukrecji to tradycyjny środek na bóle związane z wrzodami żołądka. Pomaga również złagodzić ból przy aftach. [49]
Magnez, selen, kwas jabłkowy oraz tran zapobiegają migrenom i mogą być bezpiecznie stosowane również u dzieci. Szczególnie warto zwrócić uwagę na niedobór magnezu, który może wywoływać zwężenie naczyń krwionośnych i w konsekwencji bóle głowy. [50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59]
Metylosulfonylometan (MSM) to związek siarki, który daje dobre rezultaty w leczeniu przewlekłego bólu. [60] Przyspiesza też regenerację tkanki po urazach. W Polsce staje się popularny dopiero od kilku lat, ale w Stanach pierwsze badania nad nim prowadzono już w latach 70. Sprawdza się przede wszystkim w schorzeniach związanych ze stanem zapalnym (np. artretyzm, zapalenie stawów, bóle mięśni wskutek wysiłku fizycznego). [61]
Ekstrakt z męczennicy ma właściwości przeciwzapalne. [62]
Pycnogenol (stosowany indywidualnie albo z określonymi witaminami (C, E)) pomaga w profilaktyce bólów różnego typu, m. in. migreny. Pycnogenol to silny naturalny antyoksydant pozyskiwany z kory sosny nadmorskiej. [63, 64, 65]
Granat oraz gotu kola pomagają w leczeniu chorób zapalnych przyzębia. [66]
Dziurawiec działa przeciwbólowo - według badań może być nawet 2 razy skuteczniejszy od standardowego ibuprofenu. [67]
Szafran, nasiona selera oraz anyżu okazują się skuteczniejsze od kwasu mefenamowego jeśli chodzi o leczenie bólu menstruacyjnego. [68]
Buzdyganek (łac. Tribulus terrestris) ma działanie przeciwbólowe porównywalne do indometacyny, przy czym ekstrakt roślinny ma znacznie mniejszy efekt wrzodotwórczy niż NLPZ. [69]
Niedobór witaminy D3 może powodować mięśniobóle. Jedno z badań wykazało, że już jedna duża dawka witaminy D może poprawić przebieg miesiączki oraz łagodzić ból przy innych dolegliwościach charakterystycznych dla kobiet, np. endometriozie. Standardowe dawki referencyjne określa się na poziomie 1000-2000 j/dzień, ale dla wielu osób może to być znacznie za mało. Zwiększona podaż witaminy D jest też wskazana przy chorobach autoimmunologicznych. [70, 71, 72. 73]
Witamina E, tran oraz pokrzywa - to kombinacja przeciwbólowa, która zmniejsza u chorych zapotrzebowanie na leki przeciwbólowe. [74]
Dobrym, jednak często ignorowanym sposobem na bóle różnego rodzaju jest... picie wody. Odpowiednie nawodnienie może pomóc szczególnie w bólach głowy czy brzucha. [75]
[1] https://pulsmedycyny.pl/bezpieczenstwo-inhibitorow-cox-2-879554
[2] Eyers et al: The effect on mortality of antipyretics in the treatment of influenza infection: systematic review and meta-analysis. J R Soc Med 2010 Oct;103(10):403-11
[3]Jacob & Stechschulte: Formaldehyde, aspartame, and migraines: a possible connection. Dermatitis 2008 May-Jun;19(3):E10-1
[4] Patel et al: Popular sweetner sucralose as a migraine trigger. Headache 2006 Sep;46(8):1303-4
[5] Smith et al: Relief of fibromyalgia symptoms following discontinuation of dietary excitotoxins. Ann Pharmacother 2001 Jun;35(6):702-6
[6] Farkouh et al: Cardiovascular outcomes in high risk patients with osteoarthritis treated with. Ann Rheum Dis 2007 Jun;66(6):764-70
[7] Gislason et al: Increased mortality and cardiovascular morbidity associated with use of nonsteroidal anti-inflammatory drugs in chronic heart failure. Arch Intern Med 2009 Jan 26;169(2):141-9
[8] Leutgeb & Martus: Regular intake of non-opioid analgesics is associated with an increased risk of restless legs syndrome in patients maintained on antidepressants. Eur J Med Res 2002 Aug 30;7(8):368-78
[9] Walter et al: Long-term use of acetaminophen, aspirin, and other nonsteroidal anti-inflammatory drugs and risk of hematologic malignancies: results from the prospective vitamins and lifestyle (VITAL) study. J Clin Oncol 2011 May 9
[10] Chiechio et al: Acetyl-L-carnitine in neuropathic pain: experimental data. CNS Drugs 2007;21 Suppl 1:31-8; discussion 45-6
[11] Chiechio et al: L-Acetylcarnitine induces analgesia by selectively up-regulating mGlu2 metabotropic glutamate receptors. Mol Pharmacol 2002 May;61(5):989-96
[12] Ghelardini et al: Acetyl-l-carnitine induces muscarinic antinocieption in mice and rats. Neuropharma 2002 Dec;43(7):1180-7
[13] Magis et al: A randomized double-blind placebo-controlled trial of thioctic acid in migraine prophylaxis. Headache 2007 Jan;47(1):52-7
[14] Memeo & Loiero: Thioctic acid and acetyl-L-carnitine in the treatment of sciatic pain caused by a herniated disc: a randomized, double-blind, comparative study. Clin Drug Investig 2008;28(8):495-500
[15] Ranieri et al: The use of alpha-lipoic acid (ALA), gamma linolenic acid (GLA) and rehabilitation in the treatment of back pain: effect on health-related quality of life. Int J Immunopathol Pharmacol 2009 Jul-Sep;22(3 Suppl):45-50
[16] Seeram et al: Cyclooxygenase inhibitory and antioxidant cyanidin glycosides in cherries and berries. Phytomed 2001 Sep;8(5):362-9
[17] Higley 2010:438-40[/note],[note]Ess Sci Pub 2009:456-57
[18] Hur et al: Aromatherapy massage on the abdomen for alleviating menstrual pain in high school girls: a preliminary controlled clinical study. Evid Based Comple Alt Med 2012;2012:187163
[19] Kim et al: Treatment with lavender aromatherapy in the post-anesthesia care unit reduces opioid requirements of morbidly obese patients undergoing laparoscopic adjustable gastric banding. Obes Surg 2007 Jul;17(7):920-5
[20] Martinez et al: Antinociceptive effect and GC/MS analysis of Rosmarinus officinalis L. essential oil from its aerial parts. Planta Med 2009 Apr;75(5):508-11
[21] Melli et al: Effect of peppermint water on prevention of nipple cracks in lactating primiparous women: a randomized controlled trial. Int Breastfeed J 2007;2:7
[22] Melli et al: A randomized trial of peppermint gel, lanolin ointment, and placebo gel to prevent nipple crack in primiparous breastfeeding women. Med Sci Monit 2007 Sep;13(9):CR406-411
[23] Yip & Tam: An experimental study on the effectiveness of massage with aromatic ginger and orange essential oil for moderate-to-severe knee pain among the elderly in Hong Kong. Microbes Infect 2006 May;8(6):1450-4
[24] Jolivalt et al: B vitamins alleviate indices of neuropathic pain in diabetic rats. Eur J Pharmacol 2009 Jun 10;612(1-3):41-7
[25] Illnait et al: Effects of D-002, a product isolated from beeswax, on gastric symptoms of patients with osteoarthritis treated with piroxicam: a pilot study. J Med Food 2005;8(1):63-8
[26] Allen-Hall et al: Uncaria tomentosa acts as a potent TNF-alpha inhibitor through NF-kappaB. J Ethnopharmacol 2009 Dec 6
[27] Cisneros et al: An Uncaria tomentosa (cat’s claw) extract protects mice against ozone-induced lung inflammation. J Ethnopharmacol 2005 Jan 15;96(3):355-64
[28] Miller et al: The chrondoprotective actions of a natural product are associated with the activation of IGF-1 production by human chondrocytes despite the presence of IL-1beta. BMC Complement Altern Med 2006 Apr 7;6:13
[29] Mur et al: Randomized double blind trial of an extract from the pentacyclic alkaloid-chemotype of uncaria tomentosa for the treatment of rheumatoid arthritis. J Rheumatol 2002 Apr;29(4):678-81
[30] Piscoya et al: Efficacy and safety of freeze-dried cat’s claw in osteoarthritis of the knee: mechanisms of action of the species Uncaria guianensis. Inflamm Res 2001 Sep;50(9):442-8
[31] Alqareer et al: The effect of clove and benzocaine versus placebo as topical anesthetics. J Dent 2006 Nov;34(10):747-50
[32] Hershey et al: Coenzyme Q10 deficiency and response to supplementation in pediatric and adolescent migraine. Headache 2007 Jan;47(1):73-80
[33] Maroz et al: Reactivity of ubiquinone and ubiquinol with superoxide and the hydroperoxyl radical: implications for in vivo antioxidant activity. Free Radic Biol Med 2009 Jan 1;46(1):105-9
[34] Rozen et al: Open label trial of coenzyme Q10 as a migraine preventive. Cephalalgia 2002 Mar;22(2):137-41
[35] Sándor et al: Efficacy of coenzyme Q10 in migraine prophylaxis: a randomized controlled trial. Neurol 2005 Feb 22;64(4):713-5
[36] Schmelzer et al: Functions of coenzyme Q10 in inflammation and gene expression. Biofactors 2008;32(1-4):179-83
[37] Ahmed et al: Down-regulation of myeloid cell leukemia 1 by epigallocatechin-3-gallate sensitizes rheumatoid arthritis synovial fibroblasts to tumor necrosis factor alpha-induced apoptosis. Am J Surg 2010 Jul 7
[38] Yun et al: Epigallocatechin-3-gallate suppresses TNF-alpha -induced production of MMP-1 and -3 in rheumatoid arthritis synovial fibroblasts. Gastroenter 2007 May;132(5):1925-36
[39] Benedittis & Massei: Serotonin precursors in chronic primary headache. A double-blind cross-over study with L-5-hydroxytryptophan vs Placebo. J Neurosurg Sci 1985 Jul-Sep;29(3):239-48
[40] Cameron et al: Evidence of effectiveness of herbal medicinal products in the treatment of arthritis. Part 2: Rheumatoid arthritis. Phytother Res 2009 Nov 25;23(12):1647-1662
[41] Gamma-linolenic acid. U Maryland Medical Center online[/note],[note]Leventha et al: Treatment of rheumatoid arthritis with blackcurrant seed oil. Br J Rheumatol 1994 Sep;33(9):847-52
[42] Fouda et al: Evaluation of the effect of hydroalcoholic extract of Zingiber officinale rhizomes in rat collagen-induced arthritis. Basic Clin Pharmacol Toxicol 2009 Mar;104(3):262-71
[43] ]Funk et al: Comparative effects of two gingerol-containing Zingiber officinale extracts on experimental rheumatoid arthritis. J Nat Prod 2009 Feb 13
[44] Ozgoli et al: Comparison of effects of ginger, mefenamic acid, and ibuprofen on pain in women with primary dysmenorrhea. J Altern Complement Med 2009 Feb 13
[45] Muthuraman et al: Ameliorative effects of Ocimum sanctum in sciatic nerve transection-induced neuropathy in rats. J Ethnopharmacol 2008 Oct 30;120(1):56-62
[46] Cleemput et al: Hop bitter acids efficiently block inflammation independent of GRalpha, PPARalpha, or PPARgamma. Mol Nutr Food Res 2009 Aug 4
[47] Dorn et al: Xanthohumol, a chalcon derived from hops, inhibits hepatic inflammation and fibrosis. Mol Nutr Food Res 2010 Jan 19
[48] Hougee et al: Selective inhibition of COX-2 by a standardized CO2 extract of Humulus lupulus in vitro and its activity in a mouse model of zymosan-induced arthritis. Biochem Biophys Res Commun 1996 Jul 16;224(2):358-61
[49] Martin et al: A controlled trial of a dissolving oral patch concerning glycyrrhiza (licorice) herbal extract for the treatment of aphthous ulcers. Gen Dent 2008 Mar-Apr;56(2):206-10; quiz 211-2, 224
[50] Cohen: High-dose oral magnesium treatment of chronic, intractable erythromelalgia. Ann Pharmacother 2002 Feb;36(2):255-60
[51] Eisinger et al: Selenium and magnesium status in fibromyalgia. Magnes Res 1994 Dec;7(3-4):285-8
[52] Facchinetti et al: Magnesium prophylaxis of menstrual migraine: effects on intracellular magnesium. Headache 1991 May;31(5):298-301
[53] Facchinetti et al: Oral magnesium successfully relieves premenstrual mood changes. Obstet Gynecol 1991 Aug;78(2):177-81
[54] McCarty et al: Magnesium taurate and fish oil for prevention of migraine. Med Hypotheses 1996 Dec;47(6):461-6
[55] Marcus et al: Serum ionized magnesium in post-traumatic headaches. Maturitas 2005 June 16;51(2):177-86
[56] Russell et al: Treatment of fibromyalgia syndrome with Super Malic: a randomized, double blind, placebo controlled, crossover pilot study. J Rheumatol 1995 May;22(5):953-8
[57] Shechter et al: Effects of oral magnesium therapy on exercise tolerance, exercise-induced chest pain, and quality of life in patients with coronary artery disease. Am J Cardiol 2003 Mar 1;91(5):517-21
[58] Teragawa et al: The preventive effect of magnesium on coronary spasm in patients with vasospastic angina. Clin Cancer Res 2008 Nov 1;14(21):6855-66
[59] Wang et al: Oral magnesium oxide prophylaxis of frequent migrainous headache in children: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Eur J Endocrinol 2009 Apr;160(4):611-7
[60] Kim et al: Efficacy of methylsulfonylmethane (MSM) in osteoarthritis pain of the knee: a pilot clinical trial. Osteoarthritis Cartilage 2006 Mar;14(3):286-94
[61] Butawan M, Benjamin RL, Bloomer RJ. Methylsulfonylmethane: Applications and Safety of a Novel Dietary Supplement. Nutrients. 2017;9(3):290. Published 2017 Mar 16. doi:10.3390/nu9030290
dostęp online: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5372953/
[62] Vargas et al: Passiflora alata and Passiflora edulis spray-dried aqueous extracts inhibit inflammation in mouse model of pleurisy. Fitoterapia 2007 Feb;78(2):112-9
[63] Chayasirisobhon: Use of a pine bark extract and antioxidant vitamin combination product as therapy for migraine in patients refractory to pharmacologic medication. Headache 2006 May;46(5):788-93
[64] Cisár et al: Effect of pine bark extract (Pycnogenol) on symptoms of knee osteoarthritis. Phytother Res 2008 Aug;22(8):1087-92
[65] Suzuki et al: French maritime pine bark extract significantly lowers the requirement for analgesic medication in dysmenorrhea: a multicenter, randomized, double-blind, placebo-controlled study. Prev Med 2009 Aug-Sep;49(2-3):184-9
[66] Sastravaha et al: Adjunctive periodontal treatment with Centella asiatica and Punica granatum extracts in supportive periodontal therapy. J Int Acad Periodontol 2005 Jul;7(3):70-9
[67] Bukhari et al: Antinociceptive activity of methanolic extracts of St. John’s Wort (Hypericum perforatum) preparation. Pak J Pharm Sci 2004 Jul;17(2):13-9
[68] Nahid et al: The effect of an Iranian herbal drug on primary dysmenorrhea: a clinical controlled trial. J Midwifery Womens Health 2009 Sep-Oct;54(5):401-4
[69] Heidari et al: The analgesic effect of Tribulus terrestris extract and comparison of gastric ulcerogenicity of the extract with indomethacin in animal experiments. Int J Dev Neurosci 2010 Jun;28(4):289-95
[70] Badsha et al: Myalgias or non-specific muscle pain in Arab or Indo-Pakistani patients may indicate vitamin D deficiency. Clin Rheumatol 2009 Aug;28(8):971-3
[71] Bertone-Johnson & Manson: Vitamin D for Menstrual and Pain-Related Disorders in Women. Arch Intern Med 2012;172(4):367-69
[72] Plotnikoff and Quigley: Prevalence of severe hypovitaminosis D in patients with persistent, nonspecific musculoskeletal pain. Mayo Clin Proc 2003 Dec;78(12):1463-70
[73] Waltman et al: Vitamin D insufficiency and musculoskeletal symptoms in breast cancer survivors on aromatase inhibitor therapy. Cancer Nurs. 2009 Mar-Apr;32(2):143-50
[74] Jacquet et al: Phytalgic, a food supplement, vs placebo in patients with osteoarthritis of the knee or hip: a randomised double-blind placebo-controlled clinical trial. Arthritis Res Ther 2009 Dec 16;11(6):R192
[75] Batmanghelidj: "Twoje ciało domaga się wody"
